Sự thật đau lòng sau các bài thuốc từ ĐVHD
Trong suốt chiều dài lịch sử phát triển, Y học cổ truyền (YHCT) đã tạo ra một kho tàng tri thức chữa bệnh phong phú, dựa trên sự thấu hiểu cơ thể con người và sự kết nối sâu sắc với tự nhiên. Những bài thuốc cổ, phương pháp trị liệu bằng thảo dược, xoa bóp, châm cứu… không chỉ phản ánh kinh nghiệm sống của ông cha ta mà còn đóng vai trò quan trọng trong hệ thống chăm sóc sức khỏe cộng đồng ở nhiều quốc gia trên thế giới cho đến ngày nay.
Tuy nhiên, song song với những giá trị đó, YHCT cũng đang là nguyên nhân góp phần đẩy nhiều loài động vật hoang dã (ĐVHD) đến bờ vực tuyệt chủng – khi một số bộ phận cơ thể của chúng bị sử dụng để làm dược liệu, bất chấp sự suy giảm nghiêm trọng về số lượng trong tự nhiên.
Một cửa hàng tại một khu chợ ở Quảng Châu (Trung Quốc) đang bày bán các sản phẩm từ ĐVHD – Ảnh minh họa. (Ảnh: Fritz Hoffmann/ National Geographic)
Tê tê – loài thú hiền lành bị săn lùng nhiều nhất thế giới
Một trong những nạn nhân rõ ràng nhất của YHCT chính là tê tê – loài thú có vảy duy nhất trên thế giới. Theo tổ chức TRAFFIC, hơn 1 triệu cá thể tê tê đã bị giết hại từ năm 2000 đến 2014. Đáng lo ngại hơn, chỉ trong vòng 5 năm (2015 – 2019), các cơ quan chức năng châu Á đã tịch thu tới 215 tấn vảy tê tê – tương đương với hàng chục nghìn cá thể bị săn bắt. (C4ADS)
Hệ quả là, tất cả 8 loài tê tê còn lại trên toàn cầu đều đang đối mặt với nguy cơ tuyệt chủng, trong đó riêng tại châu Á, số lượng loài này đã giảm hơn 80% chỉ trong vòng hai thập kỷ qua (IUCN).
Một trong những nguyên nhân chính cho tình trạng này xuất phát từ niềm tin lâu đời rằng vảy tê tê có tác dụng chữa bệnh, đặc biệt là các chứng liên quan đến tắc tuyến sữa ở phụ nữ đang cho con bú, các vấn đề liên quan đến tuyến sữa, tan huyết bầm, các bệnh về xương khớp (như viêm khớp, thấp khớp), xơ cứng động mạch chủ, rối loạn kinh nguyệt, gãy xương, u xơ vú, phù nề, mụn da, vô sinh và trầm cảm sau sinh. Theo khảo sát của WildAid, 53% lương y cho rằng sản phẩm từ tê tê có thể điều trị tắc tuyến sữa hiệu quả và 80,7% tin rằng vảy tê tê có thể chữa ít nhất một trong 12 loại bệnh vừa được nêu trên.
Hổ – “chúa tể sơn lâm” dần biến mất
Không chỉ dừng lại ở tê tê, hổ – một loài linh vật thiêng liêng biểu tượng cho sức mạnh trong văn hóa Á Đông cũng đã và đang trở thành nạn nhân của các bài thuốc cổ truyền. Theo WWF, chỉ còn khoảng 3.900 cá thể hổ hoang dã tồn tại trên toàn cầu tính đến cuối năm 2021, sụt giảm đáng kể so với 100.000 cá thể một thế kỷ trước. Đây là con số cho thấy mức độ suy giảm cực kỳ nghiêm trọng.
Bên cạnh đó, diện tích sống của hổ đã giảm đến 93% so với trước đây và theo thống kê từ TRAFFIC, hiện có khoảng 7.000 – 8.000 cá thể hổ đang bị nuôi nhốt tại các cơ sở trên khắp châu Á – chủ yếu phục vụ cho các mục đích sản xuất cao hổ, rượu hổ cốt hoặc buôn bán phi pháp. Những sản phẩm này vốn được tin là có tác dụng chữa bệnh, nhưng chưa được khoa học chứng minh rõ ràng.
Tê giác – “vàng trắng” của y học cổ truyền
Tình trạng tương tự cũng xảy ra với tê giác, đặc biệt là các loài tại châu Phi và châu Á. Sừng tê giác, dù chỉ được cấu tạo từ keratin (giống tóc và móng tay người), lại bị thổi phồng công dụng như: giải độc, hạ sốt, chữa ung thư, giải rượu,… khiến nhu cầu tiêu thụ tăng cao.
Hậu quả là từ đầu thế kỷ 20 đến nay, số lượng tê giác hoang dã trên toàn thế giới đã giảm từ 500.000 cá thể xuống còn chưa đầy 28.000 cá thể (IRF). Riêng trong năm 2023, 586 cá thể tê giác đã bị săn trộm ở châu Phi. Nghiêm trọng hơn, trong 5 loài tê giác hiện nay, có tới 3 loài được xếp vào diện Cực Kỳ Nguy Cấp trong Sách đỏ IUCN – bao gồm: tê giác đen, tê giác Java và tê giác Sumatra.
Gấu – loài vật bị giam cầm chỉ vì mật
Ngoài ra, gấu cũng là một trong những loài bị ảnh hưởng sâu sắc bởi các phương thuốc YHCT. Mật gấu từ lâu đã được xem như một vị thuốc chữa đau lưng, viêm gan, giải độc,… và điều này dẫn đến việc nuôi nhốt gấu trong điều kiện khắc nghiệt để khai thác mật suốt đời.
Theo Tổ chức Bảo vệ Động vật Thế giới (WAP), hơn 12.000 cá thể gấu đang bị nuôi nhốt trong các trang trại lấy mật trên khắp châu Á. Riêng tại Hà Nội, theo số liệu từ ENV, đến tháng 8/2024 vẫn còn 94 cá thể gấu đang bị nuôi tại 16 cơ sở tư nhân – bất chấp nhiều năm kêu gọi chấm dứt hoạt động này.
Không chỉ có 4 loài vật trên, mà còn rất nhiều loài động vật quý hiếm khác cũng đang chịu chung một số phận tương tự. Thực tế cho thấy, nhiều bài thuốc sử dụng ĐVHD không có bằng chứng khoa học rõ ràng về hiệu quả, trong khi hậu quả lại rất rõ ràng: sự suy giảm số lượng cá thể không thể phục hồi của nhiều loài quý hiếm trong tự nhiên. Việc tiếp tục sử dụng sản phẩm từ ĐVHD trong YHCT không chỉ gây tổn hại tới đa dạng sinh học, mà còn làm ảnh hưởng đến đạo đức nghề y và hình ảnh của y học truyền thống trong hiện đại.
Thay vì tiếp tục sử dụng ĐVHD, đã đến lúc chúng ta hoàn toàn có thể chuyển sang các dược liệu thay thế có nguồn gốc thực vật và ứng dụng khoa học hiện đại, vừa có giá thành rẻ, dễ kiếm mà còn đảm bảo được hiệu quả điều trị.
